8 september - 1 december 2021

Amerikaanse boerderijen in fryslân

Vanaf 8 september organiseren de Boerderijenstichting Fryslân en het Fries Landbouwmuseum de expositie ‘Amerikaanse boerderijen in Fryslân’. De uitstalling geeft een beeld van een bijzonder type ‘pleats’ waarvan er maar zestien zijn gebouwd en die qua inrichting van stallen en schuren afwijken van gangbare types. Ze staan bijna allemaal in Friesland.

De meeste mensen denken bij Friese boerderijen aan de drie traditionele modellen: de kop-hals-romp-, de kop-romp- en de stelpboerderijen. Veel minder bekend zijn de nieuwe types boerderijen, zoals de Amerikaanse modellen, die aan de buitenkant maar ook binnen er heel anders uitzien. Tussen 1923 en 1937 zijn in Fryslân zestien Amerikaanse boerderijen gebouwd.

In de eerste helft van de twintigste eeuw streefden steeds meer vooruitstrevende boeren en landeigenaren naar vernieuwing en modernisering van hun agrarische bedrijven en bedrijfsgebouwen. Voor de boerderijbouw had dat ook gevolgen, er kwamen nieuwe types op zoals de gelede boerderij en het Amerikaanse type.

In 1923 wordt aan de Scharren bij Scharsterbrug het eerste exemplaar van een Amerikaanse boerderij gebouwd. Bij het Amerikaanse type gaat het om de verbetering van de hygiëne, het welzijn van het vee, een goed stalklimaat, de bestrijding van tuberculose, brandveiligheid en een efficiëntere bedrijfsvoering. Bij dit model worden technische vernieuwingen ingevoerd die op dat gebied in Amerika al voorhanden zijn.

Vroege vorm van innovatie in Friese boerderijontwikkeling
Hierbij speelt Lammert Simons Brouwers, een boerenzoon uit Minnertsga, een hoofdrol. In 1919, na een verblijf van acht jaar in Amerika, keert hij terug naar de boerderij van zijn ouders. Hij wordt agent voor het Amerikaanse bedrijf Louden uit Fairfield in de staat Iowa en importeert nieuwe materialen voor de stalinrichting zoals koebeugels en (drink)watersystemen met drinkbakjes. Ook hijsinstallaties voor het in de schuur brengen van hooi en graan zoals takels, hooinetten, katrollen, windassen en (hijs)motoren laat hij uit Amerika komen. Voor deze nieuwe technieken is veel belangstelling, eerst in Noord Nederland maar al snel daarna ook in de rest van Nederland. Later volgen er meer van deze boerderijen die overigens allemaal verschillen in bouw en inrichting.

De onderzoekers onderscheiden drie modellen waarvan er twee te herkennen zijn aan de hooihijsinstallatie tegen een rechte achtergevel met hijsluik en overstekend afdakje. Het derde model heeft een schuur die dwars achter de woning is gebouwd.

Met beelden, foto’s en objecten geeft de expositie een mooi beeld van een vroege vorm van innovatie in de Friese boerderijontwikkeling.

In oktober dit jaar verschijnt het boek Amerikaanse boerderijen in Fryslân geschreven door de onderzoekers en samenstellers van de expositie Hans de Haan en Jacob van der Vaart.

3 JUlI - 1 november 2021

'Een selectie uit de collectie'

van het Nationaal Veeteeltmuseum

Op vrijdagmiddag 2 juli heeft de voorzitter van het hoofdbestuur van Coöperatie CRV en voorzitter van de raad van commissarissen van CRV Holding BV, Wietse Duursma, de expositie ‘Een selectie uit de collectie’ geopend.
In deze expositie die tot 1 november te bezichtigen is, zijn de fraaiste topstukken te zien uit het vorig jaar gesloten Nationaal Veeteelt Museum (NVM). Dit museum is sinds dit voorjaar onderdeel van het Fries Landbouwmuseum. Topstukken zijn onder meer de Kop van stier Sunny Boy, en de schilderijen van de Haagse School schilder Jan de Haas.

De schilderijen van kunstschilder Johannes Hubertus Leonardus 'Jan' de Haas (1832- 1908) wordt gerekend tot de eerste generatie schilders van de Haagse School en legde zich met name toe op veestukken, vooral koeien. De Haas groeide op in Amsterdam en studeerde daar aan de Rijksakademie van beeldende kunsten onder Pieter van Os. Hij maakte vooral naam met veestukken, meestal met koeien. Ook stoffeerde hij regelmatig schilderijen van bevriende schilders als Willem Roelofs en Paul Gabriël met vee.

Een ander topstuk is de geprepareerde kop van de fokstier Sunny Boy. Hij was in de jaren 1980 de trots van agrarisch Nederland en wereldtopper. Toen de ‘bolle’ de grens van 1,2 miljoen doses sperma passeerde - een record dat tot dat moment op naam stond van een Amerikaanse stier - haalde hij zelfs omroep CNN. Het Amerikaanse televisiestation vond de prestaties van Sunny Boy bijzonder genoeg om er een item van te maken voor de dagelijkse nieuwsuitzending, die in 130 landen werd uitgezonden. Later zou hij de 2 miljoen dosissen passeren. Zijn dood haalde het vermaarde tijdschrift ‘Time’. Sunny Boy werd geboren, in de hoog aangeschreven 'Pietjes-stal' van fokker Minne Blanksma in Schalsum en is nu weer terug in Friesland.

topstukken van het Nationaal Veeteelt Museum

Er zijn een tal merkwaardige objecten te zien zoals een bevruchtingsapparaat voor kalkoenen en een antistresstestapparaat om gestresste biggen te kalmeren.

Het NVM moest in 2019 noodgedwongen sluiten. Het was gevestigd in het voormalige Ki-station van de Vereniging voor Kunstmatige Inseminatie bij Rundvee ‘Land van Cuijk’ in het Brabantse Beers. In het laboratorium van dit Ki-station werd al in een vroeg stadium embryotransplantatie toegepast. Sinds 1998 was het station alleen nog in gebruik voor de stalling en spermawinning van hoogwaardig fokmateriaal van CRV (Coöperatie Rundvee Verbetering), zodat er ruimte ontstond voor een historische presentaties. Nadat het gebouw verkocht werd moest het museum sluiten en sloot het zich aan bij het Fries Landbouwmuseum, dat daarmee op dit gebied landelijk toonaangevend is geworden.

Veeverbeteringsorganisatie CRV Delta is mede door de fusie sponsor geworden van het Fries Landbouwmuseum.

9 juni tot 29 augustus 2021

De Aardappel

Ellen Mandemaker

Een paar jaar geleden verhuisde Ellen Mandemaker van Amsterdam naar Friesland waar zij naast een aardappelteler kwam te wonen. Zo kwam ze in aanraking met de aardappel en de wereld die daar achter schuilt gaat. Sindsdien fotografeert ze de aardappel in allerlei hoedanigheden, binnen en buiten haar studio. Ze fotografeert de Spunta, Lady Rosetta, Cronos, Russet Burbank en Picasso, maakt stapelingen en beelden van de aardappels, volgde de levensloop van poten tot rooien en nam de Picasso-aardappel mee naar het Picasso museum in Parijs. Ook buitenbeentjes en ander vreemdsoortige aardappels kunnen op haar aandacht rekenen. Door de aardappel te isoleren van zijn omgeving laat Ellen Mandemaker zijn unieke karakter zien en door van heel dichtbij de aardappel af te tasten ontdekte ze bijvoorbeeld de bijzondere kwaliteiten van de lichtkiemen. “De aardappel raakt mij, omdat hij oer en alledaags is, persoonlijkheid heeft, maar willoos is, hij overal komt, maar zelden goed bekeken wordt.”

Speciaal voor de tentoonstelling in het Fries Landbouw Museum is Ellen Mandemaker in het depot van het museum gedoken en heeft daar oude aardappelwerktuigen en mooie preparaten van aardappelziektes gefotografeerd. Een aantal daarvan zijn te zien op de tentoonstelling. De tentoonstelling belicht de aardappel op een nieuwe en verrassende manier, een kans om eens anders naar de ons zo vertrouwde ‘Jirpel’ te kijken.

Ellen Mandemaker (Haarlem, 1968) studeerde aan de Gerrit Rietveldacademie in Amsterdam. Zij exposeerde onder andere in FOAM Amsterdam, Museum Arnhem, Museum Meermanno Den Haag, Collect Editions Amsterdam en recentelijk voor het Fries Museum in het Universitair Medisch Centrum Groningen welke een 4-sterren recensie kreeg in de Volkskrant.

Lichtkiem Picasso

Van 2 juni tot 31 oktober 2020

Niet vergeten... Frico eten

Op dinsdag 2 juni a.s. opent het Fries Landbouwmuseum de expositie: ‘Niet vergeten... Frico eten’. De tentoonstelling is het resultaat van de verzamelwoede van Robert Visser uit Tytsjerk. Hij had al van jongs af een fascinatie voor zuivelhistorie en begon in zijn jonge jaren (vooral) Frico materialen te verzamelen. Zijn collectie bestaat onder meer uit afbeeldingen van bijna alle zuivelfabrieken in Friesland, documenten, verpakkingsmaterialen, gadgets, instrumenten, reclamematerialen enz.

In 2019 heeft hij de collectie overgedragen aan dit museum dat daarmee een unieke historische zuivelcollectie in zijn bezit heeft gekregen. De belangrijkste objecten ervan zijn nu in deze expositie te zien.

Topstukken in de tentoonstelling zijn de twee glas in loodramen uit de oude Frico vestiging aan de Sneker Trekweg te Leeuwarden. Deze zijn voor het eerst na bijna 40 jaar weer zichtbaar. Ze werden bij het 40-jarig jubileum van de Frico in 1938 aangeboden door het personeel. Bij de afbraak van het gebouw, in 1982, zijn ze in houten kratten geplaatst en veilig opgeborgen in de CCF vestiging.

Ze zijn gemaakt door Willem Bogtman (1882 - 1955). Hij was grafisch ontwerper, glasschilder, monumentaal kunstenaar, glazenier en vervaardiger van mozaïeken.

Kruiwagen

In 1898 richtten zes zuivelfabrieken: Achlum, Akkrum, Bartlehiem, Dronrijp, Giekerk en Marssum gezamenlijk de Friesche Coöperatieve Zuivel-Export Vereniging op.
De directe aanzet was de landbouwcrisis die zich in het laatste van de 19e eeuw voltrok. Daardoor verliep de afzet van boter en kaas naar onder meer Engeland sterk terug. Met de komst van de fabrieksmatige verwerking verbeterde de kwaliteit van zuivelproducten en kon de export weer opgepakt worden.
Toen de fabrieken bij de export in elkaars vaarwater kwamen, werd besloten gezamenlijk op te trekken in een gezamenlijke exportcoöperatie met een kruiwagen en later een muis als beeldmerk.

In de jaren 1930 kwam er een nieuwe naam: Frico (een combinatie van Fries en Coöperatie). Het bedrijf had al snel daarna 160 handelspartners in 62 landen.

De vereniging begon zijn werkzaamheden in 1901 in een huis aan de Willemskade 12 te Leeuwarden. In 1905 vertrok de coöperatie naar de Willemskade / hoek Baljeestraat dat ook als Landbouwhuis diende voor de Friese Maatschappij van Landbouw. Later volgen er uitbreidingen en toevoegingen van Willemskade 45 (1909) en Willemskade 47 (1912). In 1916 kwam er nieuwbouw aan de Sneker Trekweg naast de vestiging van veevoer coöperatie CAF. Hier volgden in de jaren daarna verschillende uitbreidingen totdat het gebouw in 1982 werd afgestoten en later gesloopt. Daarop volgde nieuwbouw op industrieterrein De Hemrik.

Fusie

In 1983 kwam het tot een fusie tussen Frico en DOMO onder de naam Noord-Nederland. Noord-Nederland en de Coöperatieve Condensfabriek Friesland (CCF) gingen in 1990 verder als Friesland Frico Domo. Later volgden fusies met Coberco en in 2008 met Campina tot FrieslandCampina die het merk Frico nog steeds gebruikt.